ГАЗРЫН ШИМИЙГ СОРОГЧ ЦӨЛЖИЛТ

Цөлжилт! Эл долоон үсгийн цаана орчлонгийн хамаг амьтан, ургамал хүн зоны ирээдүй багтаж байгаа. Цөлжилт цаг минут тутамд эх дэлхийгээ хайрлах дохио өгч буй. Энэхүү анхааруулгыг бид тоолгүй орхиж болохгүй. Цөлжилтөөс үүдэн гол мөрөн ширгэж, газрын эвдрэл улам нэмэгдсээр байна. Хэдхэн хоногийн өмнө судлаачид, холбогдох мэргэжлийн хүмүүс цөлжилтийн талаар хэлэлцлээ.

Тэдний судалгаанаас харахад манай орны нийт нутаг дэвсгэрийн 77.8 хувь нь цөлжилтөд тодорхой хэмжээгээр өртжээ. 11 аймгийн газар нутаг цөлжилтөд нэрвэгдэхэд ойрхон байгаа аж. Аймгуудын цөлжилтийн үнэлгээний зураг дээр тэмдэглэснээр Өвөрхангай аймгийн хэмжээнд нутгийн 9.04 хувь нь цөлжилттэй болсноос 43.53 нь хүчтэй, 2.38 хувь нь нэн хүчтэй цөлжсөн байна. Булган аймгийн хэмжээнд нутгийн 48.57 хувь нь цөлжсөн. Үүний 4.26 хувь нь хүчтэй цөлжсөн гэсэн ангилалд багтжээ. Харин Архангай аймгийн хэмжээнд нутгийн 56.26 хувь нь цөлжөөд байгаагийн 0.8 нь хүчтэй гэсэн ангилалд багтаж байна.

Дэлхий дахинд ч цөлжилт эрчимжиж буйг НҮБ онцлов. Уур амьсгалын өөрчлөлтөөс үүдэн ган гачиг, цөлжилт явагдаж, хөдөө аж ахуйн газар нутгийн 50 гаруй хувь нь доройтжээ. Түүнчлэн жил бүр 12 сая га газар тариалангийн газар ашиглалтаас гарч байгаа аж. Ийн хөрсний үржил шимийн бууралтын шууд нөлөөгөөр ирэх 25 жилд 800 сая хүн хүнс, тэжээлийн дутагдалд орох тооцоо бий. Цаашид дэлхий дахинд хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ 30 хувиар өсөх магадлалтай гэдгийг эрдэмтэд тооцоолжээ.

Цөлжилтийн улмаас дэлхийн эдийн засагт жилд 42 тэрбум ам.долларын хохирол учирч байна. Иймд цөлжилтийг сааруулах урт хугацааны шийдэл олохгүй бол бүс нутгийн тогтвортой байдалд аюул заналхийлж болзошгүйг НҮБ анхаарууллаа. Зургадугаар сарын 17-нд Дэлхийн цөлжилттэй тэмцэх өдөр тохиож байна. Тус өдрийг дэлхий нийтээрээ “Эх дэлхийгээ хамгаалъя, эвдэрсэн газрыг нөхөн сэргээе, олон нийтийг оролцуулъя” уриатайгаар тэмдэглэхийг НҮБ уриалж байгаа юм. Хэрэв тогтвортой байдлын зорилтыг оновчтой хэрэгжүүлж чадвал жилд наад зах нь 12 сая га талхлагдсан газрыг нөхөн сэргээж чадна гэдгийг олон улсын байгууллага үзэж буй юм.

Уур амьсгалын өөрчлөлт цөлжилтийн нөлөөнөөс 887 гол горхи, 2096 булаг шанд, 1166 нуур тойром хатсан гэсэн судалгаа гарсан. Иймээс элсний нүүдлийг зогсоох, зарим булаг шандыг сэргээх ажлуудыг Цөлжилттэй тэмцэх хөтөлбөрийн хүрээнд хийж байгаа. Заган ойг бортгонд ургуулж, жил бүр 20 га талбайг ойжуулаад байна. Түүнчлэн төв суурин газрыг элсний нүүлтээс хамгаалах хаалт, хашлага хийжээ. Өмнөговь аймагт л гэхэд элсний нүүдлийг сааруулах зорилгоор чулуун, торон, шавран механик хамгаалалт тавьсан байна. Харин Дорноговь аймагт механик хамгаалалтыг сүрэл болон торон хэлбэртэйгээр хийж тавьжээ. Энэ нь 2014 оны байдлаар хүний нөлөөнд ихээхэн өртсөн боловч хайлас зурвас хэлбэртэй үлдсэн бөгөөд 0.5-1 метрийн өндөртэй элсний хуримтлал үүсгэн ургаж буйг доктор А.Хауланбек цөлжилттэй тэмцэх семинарын үеэр сонирхуулсан юм. Мөн ховор болон ховордож буй мод, сөөгийн тарьц суулгаж, ургуулах туршилт хийж байгаа гэдгийг ч дуулгалаа.

Жуулчдын зорьж очдог Элсэн тасархайн манхан элсний нүүлт хөдөлгөөнийг тогтворжуулах, байгалийн нуурыг нөхөн сэргээх зэрэг технологийн туршилт судалгааг хийж эхэлжээ. Ховор мод, сөөгийг хүлэмж болон ил талбай зэрэг хувилбараар тарьж ургуулахад усалгааны дөрвөн төхөөрөмж ашиглаж байгаа юм байна. Цөлжилтийн улмаас шороон шуурганы тоо нэмэгдэж буй аж. Монгол орны говийн бүс нутагт шороон шуурга гол төлөв хавар буюу 3-5 дугаар сард ажиглагддаг болохыг энэ судалгааны явцад баталгаажуулсан байна.

Шороон шуургатай өдрийн олон жилийн дунджийг Сайншанд, Замын-Үүд станц сар бүрээр гаргаж харьцуулж үзэхэд, наймдугаар сараас хоёрдугаар сарыг дуустал хугацаанд Дорноговь аймгийн Замын-Үүд станцын орчимд тохиолдох шороон шуурганы тоо Дорноговь аймгийн Сайншанд орчмынхоос хоёр дахин их, харин 3-7 дугаар саруудад гурав дахин их байжээ.

Сүүлийн үед бэлчээрийг зөв зохистой ашиглах, менежменттэй байх зэргээр олон асуудлыг хөндөх болсон. Харамсалтай нь, манай малчид тоож байгаа юм үнэндээ алга. Өрхийн орлогынх нь гол цөмийг бүрдүүлэгч ноолуурын үнэ өндөр байгаа цагт малчид ямааныхаа тоо толгойг бууруулахыг хүсэхгүй. Иймээс л цөлжилтөөс хамгаалахад бэлчээрийг зөв зохистой ашиглах талаар малчдад мэдлэг олгох шаардлага тулгарч буй. Цөлжилттэй тэмцэх хөтөлбөрийн нэгдүгээр шатны хэрэгжилт өнгөрсөн жилээр дуусгавар болсон. Харин өдгөө 2016-2020 он хүртэлх хугацаанд хоёрдугаар шатны ажил эхэлж байна. Энэ хугацаанд хийх ажил их байгааг Байгаль орчны гавьяат ажилтан Ц.Банзрагч онцолж байгаа юм.