Нефтийн үйлдвэрийн ирээдүйг дэд бүтэц шийднэ

Монголчууд хэтэвчин дэх таван төгрөг тутмынхаа нэгийг шатахуунд зарцуулдаг. Мөн дөрвөн ам.доллар тутмынхаа нэгийг нефтийн бүтээгдэхүүн худалдан авахаар хилийн чанад руу урсгадаг байна. Өрхийн хэтэвчээс эхлээд улсын сан хөмрөгийг хүртэл хөнддөг шатахуун дагасан валютын урсгалыг дотоодод нь үлдээж, иргэдээ үнийн дарамтаас хамгаалахын тулд Монгол Улсын Засгийн газар нефть нэрэх үйлдвэрийн төслийг урагшлуулаад удаагүй байна. Монгол хүн бүр чих тавин хүлээж буй энэ үйлдвэр тойрсон шинэ мэдээллүүдийн зах зухаас нь уншигч та сонссон байх. Энэтхэгийн Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр босох уг үйлдвэрийн менежментийн зөвлөхөөр тус улсын Engineers India Limited компани шалгарсан. Тус компанийн Ажлын хэсэг энэ сард багтаан манай улсад ажиллах аж.

Монголчууд олон жил хүсэн хүлээсэн уг үйлдвэрийг эрчим хүчээр тэжээх цахилгааны шугам болон төмөр замын ажил дуусаад байна. Ирэх есдүгээр сард авто замын ажлыг бэлэн болгоно хэмээн Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам мэдээлэв. Төслийн төлөвлөөгөөгөөр ирэх оны эхний улирал гэхэд үйлдвэрийн барилга угсралт дунд шатандаа орох учиртай.

Сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд цаасан дээр бараг 4-5 удаа нүүлгэсэн нефтийн үйлдвэрийг өнгөрсөн онд эх орны зүүн өмнөд хэсэг болох Дорноговь аймгийн Алтанширээ суманд барихаар болсон. Харин жилд 1.5 сая тонн газрын тос хэрэглэх энэ аварга үйлдвэрийг түүхий эдээр хангах бэлэн орд энэ бүс нутагт одоогоор байхгүй. Тиймээс Монгол орны зүүн хязгаарт орших Дорнод аймгийн XIX, XXI дүгээр талбайгаас түүхий эд татаж, боловсруулах үйлдвэрт нийлүүлэхээр болсон юм. Хэрэв түүхий эд зөөж, түлш түгээх шугам хоолой үгүй бол хэчнээн өндөр хүчин чадалтай үйлдвэр барьж, сая саяар нь нефть нэрээд ямар ч нэмэргүй нь ойлгомжтой. Тиймээс зүүн хязгаарт буй түүхий эдийг өмнө зүг рүү зөөх шаардлага үүсээд байна.

Дэлхий дахинд газрын тосыг далай, шугам хоолой, авто болон төмөр замаар тээдэг. Эдгээрээс хамгийн хямд нь усан тээвэр боловч эх газраар хүрээлүүлсэн Монгол Улсад далайн зам тавих боломжгүй. Тиймээс дараагийн өртөг багатай зам болох шугам хоолойн тээврээр тос тээхээр салбарын бодлого тодорхойлогчид шийдээд байгаа юм. Хоолойн тээвэр нь өртөг багатайгаас гадна байгальд ээлтэй. Улс орнууд ил болон газрын гүнд хоолой байгуулж, түүхий эд, бүтээгдэхүүнээ зөөдөг. Манай хойд хөршийн нефтийн дийлэнх үйлдвэр газар доогуурх хоолойгоор тээвэрлэлтээ шийддэг аж.

Монгол Улс газрын тосны хоолойг аль чиглэлээр, хэрхэн тавих зэргийг судалж байгаа. Дорнодын газрын тосны талбайгаас Алтанширээ сум хүртэл 651 километр шугам хоолой татах шаардлагатай гэсэн тооцоо гарчээ. Тэгвэл хэд хэдэн аймгийн нутаг дэвсгэрийг дайрах энэ хоолой нь шатахуун түлшний хараат байдлаас ангижрахад Монголын талын гүйцэтгэх ёстой гол ажил юм.

Хоёр улсын хамтын ажиллагаагаар нефть нэрэх үйлдвэрийг Энэтхэг улс бүрэн хариуцна. Харин үйлдвэрээс бусад нь буюу газрын тос дамжуулах хоолой, цахилгаан станц, дэд бүтцийн барилга байгууламжийн ажил нь монголчуудын толгой дээр бууж байгаа юм. Эх орондоо төдийгүй тив дэлхийд газрын тосны олон арван төслийг амжилттай хэрэгжүүлсэн Энэтхэг улс 1.5 сая тонны боловсруулах үйлдвэрийг бидэнтэй, бидэнгүй барьж байгуулчихна. Харин бид хүлээсэн үүргээ хариуцлагатай, ажил хэрэгчээр гүйцэтгэх болов уу.

Дэд бүтэцгүй л бол энэ өндөр үнэтэй үйлдвэр амьгүй аварга байгууламж, нүсэр тоног төхөөрөмж л болж хувирна. Тиймээс монголчуудын хичээл зүтгэл, ажил хэрэгч, хариуцлагатай байдал нефтийн үйлдвэрийн хувь заяаг шийдэх нь. Дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтад Хөгжлийн банкнаас 250 орчим тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээл олгохоор болсныг Ашигт малтмал, газрын тосны газраас мэдээлж байна. Энэ мөнгөөр дэд бүтцийн бүх ажлыг хийхээр төлөвлөжээ. Харин шугам хоолойн өртөг урьдчилсан тооцоогоор 300 гаруй сая ам.доллар буюу 700 гаруй тэрбум төгрөг болох ч хөрөнгийг эх үүсвэрээ хэрхэн шийдэхийг дарга нар хэлсэнгүй.

Дээрээс нь газрын тосны шугам хоолой нь тоглоом биш. Эн тэргүүнд шугам хоолой дайрах газар нутгуудыг судалж, замд нь таарах нуур, цөөрөм, уул давааг тооцох нь чухал. Мөн хасах, нэмэх 40 хэмд хэлбэлздэг Монгол Улс анх удаагаа хоолойгоор газрын тосоо тээх гэж байна. Цаг уурын эрс тэс энэ нөхцөлд газрын тос царцах эрсдэл тулгардаг бөгөөд ийм тохиолдолд дахин шингэрүүлэх үйлдвэр барих шаардлага тулгардаг аж. Цаашлаад хээр зэлүүд газар хоолой бариад орчихож болохгүй. Далайд тээврийн хоолой задарч газрын тос асгарчээ, нефтийн түүхий эдийн дамжуулах хоолой дэлбэрчээ... гэсэн мэдээтэй уншигч та таарсан байж магадгүй. Өөрөөр хэлбэл, шугам хоолой нь байнгын хараа хамгаалалт, засвар үйлчилгээ нэхдэг. Ингээд тооцохоор шугам хоолой нь үйлдвэрээс дутахгүй тооцоо судалгаа, санхүүжилт нэхэхээр байна.

Тэртээ 1996 онд Тамсагийн ордоос газрын тос оргилж, тухайн үеийн удирдлага дээлийнхээ энгэрт мялааж байсан цагаас хойш газрын тосоо түүхийгээр хил давуулснаас өөр энэ салбарт амжилт олоогүй монголчуудад нефть нэрэх үйлдвэр нь нэвтэрхий мэддэг хуучин танил бус цоо шинэ талбар байх нь ойлгомжтой.

Бид өнгөрсөн 30 орчим жил энэ талаар үлгэр домог болтол нь ярихдаа ганц үйлдвэр байгуулчихвал л монголчуудыг шатахууны гачлангаас гаргаж, хил даван урсдаг валютын урсгалаа тогтоочих юм шиг төсөөлж ирсэн нь үнэн. Гэтэл улс орны хөгжлийг нэг шат ахиулдаг энэ хүнд үйлдвэр нь зөвхөн тоног төхөөрөмж, түүнийг агуулах барилга байгууламжаас гадна зам, дэд бүтцийн аварга бүтээн байгуулалт, ажил хэрэгч, нарийн тооцоо судалгаа, төлөвлөлт шаардаж байна.

Энэтхэг улс үйлдвэр байгууллаа гэхэд уг бүтээн байгуулалтын ирээдүй нь монголчуудаас хамаарах аж. Тодруулбал, Дорнодоос хямд үнээр түүхий тосоо авч, түүнийгээ өртөг багатайгаар эцсийн хэрэглэгчдэд хүргэж байж тус төсөл үр ашгаа өгнө. Ингэснээр үйлдвэр байгуулсны үр шимийг олон жилийн турш түлш шатахуун, өргөн хэрэглээний барааны үнийн дарамтад нухлуулж буй Монголын ард түмэн хүртэж, магнай нь тэнийнэ. Цаашлаад бид үйлдвэр байгуулахаар Энэтхэгээс зээлсэн өндөр үнийн дүн бүхий зээл төлнө. Ингээд бодохоор нефтийн үйлдвэр тогтвортой, ашигтай ажиллах эсэхийг шугам хоолой, дэд бүтцийн хөгжил л шийднэ. Эс бөгөөс энэ төрлийн үйлдвэр татвар төлөгчдийн татаасаар амиа зогоодог, төсвийн дарамт болдог түүх бий.