УИХ-ын гишүүдийг суудалтай нь үлдээх зохицуулалт "эцэг" хуулийн шинэчлэлийг нураах эрсдэлтэй

Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд УИХ-ын гишүүнийг эгүүлэн татах заалт орох нь тодорхой болжээ. Ерөнхийлөгчийн зүгээс энэ заалттай уялдах тухайлсан санал гаргаагүй. Харин УИХ-ын 62 гишүүний өргөн барьсан төсөлд “УИХ-ын гишүүнийг гэмт хэрэгт холбогдсон тохиолдолд гишүүнээс нь эгүүлэн татах шийдвэрийг УИХ-аас гаргана” гэсэн заалт хэлэлцүүлгийн шатанд “тунасан” тухай бүлгийн дарга нь хэллээ. АН-ын зүгээс “Ард түмний засаглах эрхийг хангах, парламентын хариуцлагыг дээшлүүлэх зорилгоор УИХ-ын гишүүнийг эгүүлэн татах асуудлыг тусгах” гэсэн шаардлага тавьж байгаа. Аль аль нь хүсэл байгаа учир Зөвшилцлийн ажлын хэсэг энэ заалт дээр “зовлон” үзэхгүй. Гэвч эл заалт Үндсэн хуулийн том маргааны эхлэл болох үндэстэй.

1992 оноос хойш мөрдөж ирсэн Үндсэн хуульд “УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэгт холбогдсон тухай асуудлыг УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэж, бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх эсэхийг шийдвэрлэнэ. Уул гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн гэж шүүх тогтоовол УИХ түүнийг гишүүнээс нь эгүүлэн татна” гэсэн заалт бий. УИХ-ын 62 гишүүний өргөн барьсан төслөөр бол парламентын гишүүнийг гэмт хэрэгт холбогдсон тохиолдолд эгүүлэн татах агуулга бий. Өмнөх заалтаас ялгаатай нь “Уул гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн гэж шүүх тогтоовол УИХ түүнийг гишүүнээс нь эгүүлэн татна” гэсэн хэсгийг хасахаар болжээ. Ингэснээр гишүүнийг гэмт хэрэгт холбогдсоныг прокурор нотолж яллагдагчаар татсан тохиолдолд УИХ хэлэлцэнэ гэсэн үг. Энэ тохиолдолд прокурор “тодорч”, шүүгч “бүдгэрэх” үйл явц өрнөх болохоос чанарын хувьд өмнөхөөс нэг их ялгарахгүй заалт. Дан ганц УИХ-ын Халдашгүй байдлын дэд хороонд хулгайч, худалч, ёс зүйгүй гишүүдийг даатгадаг хэлбэрийг өөрчлөөгүй нөхцөлд өмнөх үйл явдал давтагдана л гэсэн үг. Гэмт хэрэгтэн, ЖДҮ-чин гишүүдээ аваад үлдсэн муу жишээ халуунаараа байхад ийм заалт санал болгох нь олон нийтийн дургүйцлийг хүргэж хоёрдугаар хэлэлцүүлэгт “гал” дуудаж мэдэх юм. Гишүүнээ эгүүлэн татдаг болох сонгогчдын хүсэлтийг үл хайхарч төслийн гадна үлдээхээр санаархаж буй нь ч иргэдийн дургүйцлийг даамжруулж Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөө нураах ёр дуудаж ч магад.

Харин АН эрх баригчдын алдааг мэдэрч олон нийтийн хүсэлтийг улс төрийн оноо болгохоор зорьж буй. Тэд “Ард түмний засаглах эрхийг хангах, парламентын хариуцлагыг дээшлүүлэх зорилгоор” гэж тодотгосон нь сонгогчдын саналаар гишүүнийг эгүүлэн татах үндэслэлийг эцэг хуульд тусгаж, парламентын гишүүдийг сонгогчдынхоо өмнө ичих нүүр, эмээх сэдэлтэй болгох талаар санаа тавьж байгааг илэрхийлжээ. Маргаан үүсэх гол үндэслэл эл ялгарал дээр буй. Үүнээс үүдэж хоёрдугаар хэлэлцүүлгийн явцад энэ заалт дээр маргаан үүсэх нь лавтай байна. АН-ын энэ хувилбарыг хүлээж авах эсэхээс шалтгаалж маргаан үргэлжлэх учиртай. Хэрэв АН-ын “санаа зовнил”-ыг тусгахаар бол ямар байдлаар найруулах вэ гэдэг бас нэгэн чухал хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

Үндсэн хуулийг олон улсын жишигт хүргэх хүрээнд бусад орнууд энэ заалтыг үндсэн хуульдаа хэрхэн тусгасныг товч дурдвал сонирхол татна. Иргэдийн нийтлэг эрх ашгийг төлөөлж сонгогдсон этгээдийг бүрэн эрхийн хугацаанаас нь өмнө сонгогчдын саналаар эгүүлэн татах ойлголтыг бүр XIX зууны сүүлчээр Швейцар, АНУ зэрэг орон хуульчилжээ. Харин 1990 оноос бусад орон үндсэн хуульдаа тусгаж эхэлсэн байна. Дэлхийн 220 орноос 17 улс л гишүүнийг эгүүлэн татах асуудлыг Үндсэн хуульдаа тусгасан бол бусад нь парламентын биеэ даасан байдлыг хангах үүднээс гэсэн тайлбартайгаар гишүүнийг эгүүлэн татах заалтыг хуульдаа тусгаагүй байдаг аж. Зарим орон гишүүнийг эгүүлэн татахыг хориглосон заалтыг зориуд үндсэн хуульдаа оруулсан нь ч бий. Тухайлбал ХБНГУ Бундестагийн гишүүнийг сонгогчдыг төлөөлөөд зогсохгүй нийт ард түмнийг төлөөлөх чөлөөт мандатын статустай гэж үздэг учир өөрөө өргөдлөө гаргах, нас барснаас бусад тохиолдолд бүрэн эрхээс нь түдгэлзүүлэхийг хориглосон заалттай. Манай улсын хувьд ч чөлөөт мандаттай ангилалд хамаардаг бөгөөд Үндсэн хуульдаа ийм агуулгыг шингээсэн. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 23 дугаар зүйлд “УИХ-ын гишүүн бол ард түмний элч мөн бөгөөд нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн баримтална” хэмээн заасан нь ХБНГУ хийгээд бусад олон орны нэгэн адил зөвхөн сонгогчид үйлчилдэг захирагдмал мандатыг халж чөлөөт мандаттай ангилалд багтсаныг илэрхийлж байна. Олон улсын жишиг, онолын ухагдахууныг баримталж гишүүнийг сонгогчдын саналаар эгүүлэн татахыг Үндсэн хуульд тусгавал дээрх заалтыг өөрчлөх бас нэг маргааныг “сэдрээх” тул ингэсгээд орхисон нь зөв биз. Тэгээд ч улстөрчийн ёс суртахуун дорой, хувь гишүүний попролт ихтэй манай орны хувьд парламентын ардчилал өндөр хөгжсөн орны жишигтэй барьцах нь үүл дагаж газар баримжаалахтай дүйх буй за. Тиймээс л гишүүний ёс зүй, парламентын хариуцлагыг нэмэх үүднээс эгүүлэн татах үндэслэлийг “эцэг” хуулиар баталгаажуулахыг нийтээр хүсэж буй.

Олон нийтийн хүсэлтийг биелүүлэхийн тулд гишүүнийг эгүүлэн татах заалтаа Үндсэн хуульд ямар байдлаар тусгах вэ гэдэг нь маргааныг өдөөх гол сэжүүр болох юм. Хуулийн ийм зохицуулалттай орнуудын жишгээс үзвэл парламентын гишүүнийг сонгогчдын саналаар эгүүлэн татахдаа хоёр хэлбэрийг ашигладаг аж. Эхнийх нь сонгогчдын саналаар шууд эгүүлэн татах үйл явц. Тухайн тойргийн болон нийт сонгогчдын тодорхой хувийн гарын үсгийг цуглуулах болон санал асуулгаар гишүүнийг шууд эгүүлэн татдаг процесс юм. Удаах нь сонгогчдоос гаргасан өргөдөл, санал дээр тулгуурлан парламент болон эрх бүхий байгууллага шийдвэр гаргаж түүнийгээ сонгогчоор дэмжүүлдэг “холимог” хэлбэр юм.

Манай улсын хувьд Үндсэн хуулийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгийн явцад холимог хэлбэрийг сонгож МАН-ын саналыг шигтгэх магадлал өндөр. Учир нь шууд сонгогчийн саналаар гишүүнийг “сугалдаг” болчихвол улстөржилт хавтгайрч, намаараа талцсан, нийгмийн бухимдал нийтийг хамарсан нөхцөлд парламентын тогтворгүй байдал үүсэх эрсдэлтэй. Сар бүр гишүүнийг эгүүлэн татах давалгаа үүсвэл юун парламентын ардчилал, хариуцлагын тогтолцоог бүрдүүлэх манатай болох биз. Тиймээс хоёрдугаар хэлэлцүүлгийн гол үүрэг “эхийг нь эцээж, тугалыг нь тураахгүй”гээр долоо хэмжиж нэг огтлох даалгавар болох нь ээ.