Албан журмын даатгалын орлогоос арваадхан компани хөлжиж байна

“Татвар”-аар хураасан мөнгөний тал нь хаачив Монголын мянга, мянган жолоочид нэг зүйл ойлгомжгүй байна. Албан журмын даатгалын тухай хуулиар жолооч бүр даатгалд хамрагдаж ангиллаас хамаарч их, бага хэмжээгээр хураамж төлдөг. Нэг ёсны албадан татвар гэсэн үг. Гэтэл тухайн мөнгөний нэг хэсэг нь нөхөн төлбөр болж, үлдэгдэл мөнгө хаашаа орсон нь тодорхойгүй байдалтай олон жилийг үдлээ. Баримт дурдъя. Зөвхөн энэ оны есөн сарын байдлаар гэхэд даатгалын компаниуд Монгол Улсад жолоо барих эрхтэй 541.6 мянган жолоочоос албан журмаар 29 тэрбум төгрөг хураажээ. Үүнээс зам тээврийн ослын хохирогчийн нөхөн төлбөрт 8.7 тэрбум төгрөг зарцуулсан байгаа юм. Нөхөн төлбөрт олгосон мөнгө нийт орлогын 30 хувь гэсэн үг л дээ. Гэтэл үлдсэн 70 хувийн орлого хаашаа орсон бэ гэдэг асуулт зүй ёсоор тавигдаж байна. Үүнийг тодруулахаар албан журмын даатгалын хураамжид төлсөн мөнгөний мөрөөр мөшгөж үзвэл хачирхалтай бөгөөд харамсалтай дүр зураг ажиглагдлаа. Улсын хэмжээнд 15 компанийн 246 салбар, 12 төлөөлөгчийн газар, мөн зуучлалын 30 гаруй компаниар дамжуулан дээрх мөнгийг цуглуулж байна. Аймаг бүрт салбараа нээж, орон даяар мөнгө хураах үйл ажиллагаа явуулдаг. Зуучлагч компаниудад төвлөрүүлсэн нийт орлогын арав хүрэхгүй хувийг өгдөг байна. Энэ хөрөнгөөс хуримтлал, аюулгүй нөөц сан үүсгэх ёстой. Энэ нөөц сан хаана төвлөрч хэн эзэмшиж байгаа нь тодорхойгүй байна. Жолоочийн даатгалын санд компаниуд орлогынхоо дөнгөж 1.6 хувийг төвлөрүүлж түүнийг даатгагчдын өөрийнх нь үйл ажиллагааг хөнгөвчлөхөд зориулдаг юм байна. Хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш даатгалын компаниуд 160.8 тэрбум төгрөг албан журмын даатгал нэрийн дор хурааж авчээ. Үүнээс хохирогчийн нөхөн төлбөрт, зуучлагч компанийн хөлсөнд 95.6 тэрбумыг олгож, үлдсэн 65.2 тэрбум нь даатгалын компанийн мэдэлд үлдсэн байна. Хэдийгээр даатгалын компани ашгийн төлөө байгууллага ч гэлээ хуулиар тэдэнд ийм үлэмж хэмжээний орлогыг албадан төвлөрүүлдэг гэхээр дэндүү шударга бус санагдана. Энэ онд даатгалын 15 компани 396.4 мянган хувь хүн, 128.3 мянган хуулийн этгээд, 4.2 мянган дамжин өнгөрөх этгээдтэй даатгалын гэрээ байгуулсан аж. Ангиллаар нь авч үзвэл 457 мянган гэрээг В ангиллын үнэмлэхтэй жолоочтой гэрээ байгуулжээ. Тэднээс 21.8 тэрбум төгрөг буюу нийт орлогын 65 хувийг төвлөрүүлсэн байна. Энэ тооноос үзвэл орлогынхоо дийлэнхийг иргэдийн төлсөн хураамжаар бүрдүүлдэг болж таарч байна. Тэгэхээр иргэдээс хураасан мөнгөний тал нь даатгалын компаниудын ашиг болжээ. Энэ талаар даатгалын үйлчилгээ эрхлэгч зарим компаниас тодруулах гэсэн боловч мэдээлэл өгөхөөс татгалзав. Ашиг орлогынхоо талаар мэдээлэл өгөх эсэх нь тухайн компанийн эрх боловч төрийн хуулиар түрий барьж иргэдээс албадан гаргуулж байгаа даатгалын мөнгө юунд, хэрхэн зарцуулагддагийг ил тод байршуулаагүй нь хардахад хамгийн ойр үндэслэл юм. Хуулиар “бэлэглэсэн” боломжийг хуйвалдан хөлждөг юм биш биз 2011 онд УИХ-аас Жолоочийн даатгалын тухай хуулийг батлан, жолоочоос авах суурь хураамжийн өсгөх, бууруулах болон даатгалын гэрээний стандарт, мэдүүлэг, гэрээний маягтыг журмаар батлах эрхийг Санхүүгийн зохицуулах хороонд (СЗХ) өгсөн. Хуулийн дагуу албан журмын даатгалын суурь хураамжийг ангилал бүрээр тогтоосон. Тухайлбал, иргэн, хуулийн этгээдийн олноороо байгуулдаг В ангиллын тээврийн хэрэгслийн гэрээний суурь хураамжийг 33 мянган төгрөг гэж тогтоожээ. Мөн хуулийн дагуу осол, зөрчил гаргаагүй, нөхөн төлбөр аваагүй “томоотой” жолооч нарын дараагийн жилийн суурь хураамжийг бууруулах, урамшуулах бодлого энд л тодорхойлогдох ёстой байжээ. Гэвч СЗХ-ноос хуульд заасны дагуу шинэ журам батлан жолоочоос авах хураамжийг есөн итгэлцүүрээр суурь хураамж дээр нэмж мөнгө хураах болов. Эл итгэлцүүрийг үндэслэн даатгалын компаниуд хэдэн төгрөгийн орлого нэмж төвлөрүүлж байгааг Албан журмын даатгагчдын холбооны (АЖДХ) жил бүр гаргадаг статистик тайлангаас тодорхой харагдана. АЖДХ-ны 2017 оны тайланд тээврийн хэрэгслийн газар зүйн байршлаас хамаарч Орхон, Дархан-Уул аймгийн 34.4 мянган жолоочоос 144.3 сая төгрөгийг нэмэгдэл байдлаар хураажээ. Түүнчлэн дамжин өнгөрөх тээврийн хэрэгслийн даатгалын хураамжийг нэмснээр энэ төрлийн орлого өмнөхөөс 3.5 дахин нэмэгдсэн байна. Мөн 2017 онд зөвхөн хуулийн этгээдтэй хийсэн даатгалын гэрээнээс даатгалын компаниуд хоёр тэрбум төгрөг нэмж олсон аж. Энэ дүн жил бүр үргэлжилсэн нь тодорхой. Хуйвалдаж байна гэх хардлагын гол сэжүүр үүнд байгаа. СЗХ-нд журам батлах эрхийг өгсөн болохоос иргэдээс нэмж мөнгө татах эрхийг өгөөгүй байлтай. Даатгалын компаниудын “шахалт”-аар дээрх итгэлцүүр тооцох журамд өөрчлөлт оруулж Эрдэнэт, Дарханы жолооч нарыг хотын статусаар жолоо барьж буйгаар нь далимдуулан төлбөрийг нь өсгөсөн гэж үзэх үндэслэл байна. Мөн Дамжин өнгөрөх тээврийн хэрэгслийн даатгалын хураамжийг нэмэгдүүлэн мөнгө олох аргыг сэдэж илүү орлого төвлөрүүлэхээр ярилцсан нь тодорхой юм биш үү. Албадан төвлөрүүлсэн мөнгөний ашиг хаана, хэнд очдогийг мэдмээр байна Жолооч нар жил бүр зөрчил гаргасан эсэхээс үл хамаараад суурь хураамжийг нэмэгдүүлж татвар маягаар төлж байна. Гэвч тэр “татвар” нь хаашаа орж хэнд зориулагдаад байгааг хянах боломжгүй байгаа юм. Даатгалын компаниуд СЗХ-нд жил бүр тайлангаа хүргүүлж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ил тод мэдээлэх ёстой ч хуулийн заалт хэрэгждэггүй аж. Өөрөөр хэлбэл албан журмын даатгалаар төвлөрүүлсэн орлогын хэдэн хувь нь компанийн ашиг болдгийг иргэд, жолооч нараас нууцалж байна. Албан журмын даатгалын орлогын хуваарилалт, зарцуулалтыг хэрхэн хянадаг талаар СЗХ-ны Даатгалын газрын даргаас асуухад “дотоод хяналтын хэлтэс хариуцдаг” гэхээс өөр тоймтой, тодорхой хариу өгсөнгүй. Эндээс л хуулийн нэрийг барьж хуйвалдаад байгаа юм биш биз гэсэн хардлага лавтай төрж буй. Жолоочийн даатгалын тухай хуулийн 26.1-д “Санхүүгийн зохицуулах хороо нь жолоочийн даатгалын үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа даатгагчдын үйл ажиллагааны нэгдсэн уялдааг хангаж, тэдгээрийн үйл ажиллагаанд хяналт тавина” гэж тодорхой заасан байна. Гэвч хариуцсан байгууллага нь иргэдэд ойлгомжтой, ил тод мэдээлэл өгч чадахгүй “барьцаанд” орсон мэт сууж байна. Монголын төр ийм ч болчих гэж. Даатгалын компаниудад өнгөрсөн хугацаанд зөвхөн даатгалын энэ бүтээгдэхүүнээр 65,2 тэрбум төгрөг төвлө­рүүлснийг даатгал хариуцсан дарга нь мэдэхгүй биш, иргэдээс харин нуухыг оролдож байгаа нь хачин юм. Төсвийн мөнгийг хэдхэн компанийг хөлжүүлэхэд зориулж байгаа биш үү Жолоочийн даатгалын тухай хуулиар авто машин эзэмшиж буй хуулийн этгээдээс суурь хураамж авах заалт бий. Хуулийн этгээд гэдэгт хувь, “хувьсгал”-ын бүх компани, байгууллагын нэр дээрх автомашин хамаарна. Төсөвт байгууллагын хувьд байлдааны тусгай зориулалттай болон мөрдөх алба, цагдаа, тагнуул, зэвсэгт хүчин, хилийн цэрэг, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх, онцгой байдлын байгууллагын тээврийн хэрэгслээс бусад бүх автомашиндаа, тээврийн хэрэгсэл албан журмын даатгал төлж байгаа. Нөгөө муу хэлдэг нийтийн тээврийн хэдэн автобус, түүний жолооч ч үүнд хамаатай. Мөн аймаг, сум, бүр багийн удирдлагын нэр дээрх автомашин ч суурь хураамжийг нэмэгдүүлсэн дүнгээр төлж байна. Үүнийг тооцвол хэдэн тэрбумаар тоологдох мөнгөн дүн гарч ирнэ. Татвар төлөгчдийн мөнгийг дахин нэг татвар төлөхөд зарцуулж, цаашлаад даатгалын компаниудын ашиг болгоод байгааг юу гэж ойлговол зохих вэ. Ядаж төсөвт байгууллагынхны зөрчилгүй жолооч, осолд өртөөгүй автомашины суурь хураамжийг бууруулаад өгчихвөл улсын хөгжилд нэмэр болох төдийгүй ард иргэдийн амьжиргаанд нэмэр болох биш үү. Эцэст нь дүгнэхэд хуулийг буруугаар хэрэглэж байгаа төрийн байгууллага, иргэдээс хуулиар далайлгаж албан хүчээр цуглуулсан мөнгөнийхөө зарцуулалтыг ил тодоор тай­лагнадаггүй даатгалын компани хоёрын тодорхой бус харилцааг таслан зогсоох цаг нь болжээ. Нуугдсан мөнгөний цаана заавал нэг “но” байдгийн жишээ энэ ч юм билүү